Bệnh không lây nhiễm ở Việt Nam
1. Khái niệm về bệnh không lây nhiễm (NCD)
Tổ chức Y tế thế giới (WHO) định nghĩa Bệnh không lây nhiễm (NCD) như sau:
“Các bệnh không lây nhiễm (NCDs), còn được biết như là các bệnh mãn tính, không lây truyền từ người sang người. Các bệnh này có tiến triển chậm trong thời gian dài và là kết quả của sự kết hợp giữa các yếu tố di truyền, sinh lý, môi trường và hành vi.”
“Non-communicable diseases (NCDs), also known as chronic diseases, are not passed from person to person. They are of long duration and are the result of a combination of genetic, physiological, environmental and behavioural factors.”
Các loại bệnh thường được WHO liệt kê là:
- Bệnh tim mạch (tim, đột quỵ)
- Ung thư
- Bệnh đường hô hấp mạn tính (COPD, hen)
- Đái tháo đường
2. Tình hình hiện nay
- Các bệnh không lây nhiễm như tim mạch, đái tháo đường, ung thư, bệnh phổi mạn tính là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở Việt Nam.
- Tỷ lệ tử vong do NCDs chiếm khoảng 70-80% tổng số ca tử vong.
- Nhiều người mắc bệnh nhưng không được phát hiện sớm hoặc quản lý tốt. Ví dụ: trong 4 tháng đầu năm 2025, ở các tỉnh phía Nam, hơn 3 triệu người được phát hiện tăng huyết áp, nhưng chỉ khoảng 48,5% trong số đó được quản lý điều trị; bệnh đái tháo đường phát hiện hơn 1,2 triệu người, trong đó khoảng 53,1% được quản lý điều trị.
- Số người cao tuổi mắc đồng thời nhiều bệnh NCD càng ngày càng gia tăng.
3. Nguyên nhân
Các nguyên nhân chủ yếu được xác định bao gồm:
- Lối sống không lành mạnh: hút thuốc lá, uống rượu bia, ăn uống thiếu rau quả, ăn nhiều muối, thực phẩm không an toàn, nhiều đồ chế biến, thức ăn nhanh.
- Thiếu vận động thể lực: cơ chế sinh hoạt ngày càng ít hoạt động, nhiều công việc ngồi nhiều, ít di chuyển.
- Yếu tố sinh lý – chuyển hóa: tăng huyết áp, tăng đường huyết, thừa cân, béo phì, rối loạn mỡ máu,… tích tụ dần theo tuổi tác.
- Biến đổi dân số: già hóa dân số – tuổi thọ tăng, người cao tuổi dễ mắc nhiều bệnh mãn tính hơn.
- Thiếu hiểu biết / phát hiện muộn: nhiều người trong cộng đồng không biết mình bị bệnh (ví dụ tăng huyết áp, đái tháo đường) đến khi đã có biến chứng.
4. Hậu quả
- Tử vong cao: như đã nói, NCDs gây ra khoảng 70-80% các ca tử vong hàng năm.
- Gánh nặng bệnh tật và tàn tật: nhiều bệnh kéo dài, để lại biến chứng ảnh hưởng chất lượng cuộc sống, chi phí điều trị cao, nhu cầu chăm sóc dài hạn.
- Gánh nặng tài chính cho người bệnh và hệ thống y tế: chi phí y tế tăng lên, chi phí chăm sóc sức khỏe cho người mắc NCD cao hơn nhiều so với bệnh cấp tính; ảnh hưởng tới ngân sách y tế, bảo hiểm và khả năng chi trả của người dân.
- Ảnh hưởng tới phát triển bền vững: giảm năng suất lao động, tăng chi phí xã hội, tăng bất bình đẳng nếu những người thu nhập thấp hoặc vùng sâu vùng xa khó tiếp cận dịch vụ y tế phòng bệnh, phát hiện sớm, điều trị.
5. Công tác phòng tránh / chính sách hiện tại
Một số hoạt động, chính sách và thách thức được thực hiện / cần đẩy mạnh:
- Chiến lược quốc gia: có các chiến lược quốc gia phòng chống các NCD lớn như tim mạch, đái tháo đường, ung thư, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, hen phế quản
- Quản lý, phát hiện sớm và điều trị tại tuyến y tế cơ sở: tăng cường khả năng sàng lọc, phát hiện, quản lý (ví dụ huyết áp, đường huyết) để giảm biến chứng nặng.
- Truyền thông / nâng cao nhận thức: về nguy cơ, yếu tố sống, tập thể dục, chế độ ăn lành mạnh, bỏ hút thuốc, hạn chế rượu bia.
- Chính sách / quy định: thuế, luật về kiểm soát thuốc lá, quản lý thực phẩm, hạn chế quảng cáo đồ uống có cồn / thực phẩm không lành mạnh. (Cần kiểm tra chi tiết hiện trạng thực thi)
- Thách thức còn tồn tại:
- Phát hiện muộn: nhiều người mắc không biết; y tế cơ sở chưa mạnh, khả năng sàng lọc / theo dõi chưa đủ.
- Quản lý bệnh lâu dài & tuân thủ điều trị thấp, nhất là với các nhóm thu nhập thấp, vùng khó khăn.
- Tài chính và nhân lực y tế: nguồn lực để thực hiện phòng chống NCDs cần lớn (kinh phí, nhân viên chuyên môn, cơ sở vật chất).
- Thói quen sống khó thay đổi: văn hóa tiêu thụ thuốc lá, rượu bia, thực phẩm chế biến; lối sống ít vận động; áp lực công việc / đô thị hoá; thực phẩm không an toàn,…
6. Đề xuất / biện pháp cần đẩy mạnh
- Mở rộng chương trình sàng lọc, đặc biệt ở tuyến cơ sở và vùng nông thôn, để phát hiện bệnh sớm.
- Tăng cường giáo dục sức khỏe từ trường học, cộng đồng về chế độ ăn, vận động thể chất, cai thuốc lá, hạn chế rượu.
- Hoàn thiện luật pháp, chính sách: luật thuế, kiểm soát quảng cáo, tiêu chuẩn thực phẩm,… để giảm các yếu tố nguy cơ môi trường.
- Hỗ trợ tài chính / bảo hiểm y tế để người dân dễ tiếp cận dịch vụ y tế phòng ngừa, điều trị sớm.
- Đào tạo và phát triển nhân lực cho y tế cơ sở để quản lý bệnh mãn tính tốt hơn.
- Nghiên cứu & giám sát tốt hơn, thu thập dữ liệu đầy đủ để theo dõi tiến triển, vùng / nhóm dân số dễ bị ảnh hưởng, đánh giá hiệu quả các biện pháp.
Tổng hợp từ các nguồn báo cáo qua internet
Linkedwell, Tháng 9 năm 2025